Trong Kinh tứ niệm xứ, tỉnh giác được nhắc trước chánh niệm.
-- Này các Tỷ-kheo, đây là con đường độc nhất đưa đến thanh tịnh cho chúng sanh, vượt khỏi sầu não, diệt trừ khổ ưu, thành tựu chánh trí, chứng ngộ Niết-bàn. Ðó là Bốn Niệm xứ.
Thế nào là bốn? Này các Tỷ-kheo, ở đây Tỷ-kheo sống quán thân trên thân, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm để chế ngự tham ưu ở đời; sống quán thọ trên các thọ, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm để chế ngự tham ưu ở đời; sống quán tâm trên tâm, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm để chế ngự tham ưu ở đời; sống quán pháp trên các pháp, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm để chế ngự tham ưu ở đời.
Bây giờ chúng ta cùng tìm hiểu chánh niệm tỉnh giác.
Thế nào là tỉnh giác? Chúng ta tham khảo về tỳ kheo tỉnh giác trong Kinh Tương Ưng Bộ.
"Và như thế nào, này các Tỷ-kheo, là Tỷ-kheo tỉnh giác?
Ở đây, này các Tỷ-kheo, Tỷ-kheo khi đi tới, khi đi lui đều tỉnh giác; khi nhìn thẳng, khi nhìn quanh đều tỉnh giác;
khi co tay, khi duỗi tay, đều tỉnh giác; khi mang y kép, bình bát, thượng y đều tỉnh giác; khi ăn, uống, nhai, nếm đều
tỉnh giác; khi đi đại tiện, tiểu tiện đều tỉnh giác; khi đi, đứng, ngồi, nằm, thức, nói, im lặng đều tỉnh giác.
Như vậy, này các Tỷ-kheo, là Tỷ-kheo tỉnh giác"
(S.IV, 210)
Về thân, thân thể đang làm gì, tỳ kheo biết đang làm đấy, đang ăn biết đang ăn, đang đi biết đang đi, đang nằm biết đang nằm, đang nhìn biết đang nhìn... Như vậy là tỉnh giác.
Ngược lại, đang ăn, không biết đang ăn; đang đi không biết đang đi; đang nằm không biết đang nằm, đang nhìn không biết đang nhìn..., như vậy là không tỉnh giác.
Học tập tỉnh giác thế nào?
Chúng ta thực hiện chậm một số hoạt động thường ngày, và không thực hiện đồng thời nhiều hoạt động, hành động để học tập tỉnh giác.
Làm chậm:
Khi đi, đi chậm lại; khi ăn, ăn chậm lại, khi gãi, gãi chậm lại... Làm như thế để có thói quen tỉnh giác, biết đang làm gì. Nếu làm nhanh quá, hành động kết thúc, mất thói quen tỉnh giác. Nhờ có tỉnh giác khi không tỉnh giác ta biết mình không tỉnh giác.
Làm một việc:
Khi đi chỉ đi, khi ăn chỉ ăn, khi nghe chỉ nghe... Nếu chúng ta làm nhiều việc cùng lúc, thì biết việc này, sẽ bỏ sót việc kia. Ví dụ khi ăn, không được vừa ăn vừa nghe nhạc, hay vừa xem tivi. Nếu nghe nhạc, thì ta không biết mình đang ăn và ngược lại. Ví dụ tiếp trong hoạt động ăn, không vừa gắp thức ăn vừa nhai, hành động gắp và hành động nhai nên làm tuần tự, trước sau.
Khi thường xuyên theo dõi hoạt động, hành động đang làm, chúng ta có thói quen tỉnh giác. Để đến mức độ chánh niệm tỉnh giác chúng ta phải thực tập chánh niệm.
Thế nào là chánh niệm? Chúng ta tham khảo về tỳ kheo chánh niệm trong Kinh Tương Ưng Bộ:
"Và này các Tỷ-kheo, thế nào là Tỷ-kheo chánh niệm?
Ở đây, này các Tỷ-kheo, Tỷ-kheo sống quán thân trên thân, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, nhiếp phục tham ưu ở đời. Như vậy, này các Tỷ-kheo, là Tỷ-kheo chánh niệm.
Sống quán thọ trên các cảm thọ, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, nhiếp phục tham ưu ở đời.
Sống quán tâm trên tâm, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, nhiếp phục tham ưu ở đời.
Sống quán pháp trên các pháp, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, nhiếp phục tham ưu ở đời.
Như vậy, này các Tỷ-kheo, là Tỷ-kheo chánh niệm."
(S.IV, 210)
Niệm về thực tại là chánh niệm. Niệm là chìm ngập vào trong đối tượng, hướng tâm đến đối tượng với mong muốn hiểu sâu đối tượng. Nhờ tỉnh giác, chúng ta có thói quen biết thực tại. Nhưng niệm thực tại, chúng ta chứng chân lý. Thiếu chánh niệm, tỉnh giác giúp chúng ta biết thực tại ở mức độ thô, mức độ vật lý bên ngoài. Có chánh niệm, chúng ta biết thực tại ở mức độ vi tế, chân lý tột cùng.
Học tập chánh niệm thế nào?
Học tập theo kinh Tứ niệm xứ.
21 phép niệm trong tứ niệm xứ là chánh niệm.
-Quán thân: 14 = hơi thở (1) + các tư thế (1) + biết rõ việc đang làm (1) + bất tịnh (1) + các nguyên tố sắc (1) + tử thi (9)
-Quán thọ: 1
-Quán tâm: 1
-Quán pháp: 5 = các triền cái (1) + các uẩn (1) + các căn (1) + các yếu tố giác ngộ (1) + 4 Thánh đế (1)
Lấy phép quán hơi thở làm ví dụ.
Trước hết chuẩn bị tư thế ngồi. Ngồi kiết già, lưng thẳng để vững chãi, khi niệm sẽ không bị ảnh hưởng do tư thế ngồi không vững chãi gây ra. Rồi niệm hơi thở.
Hơi thở đi vào biết đi vào (đó là tỉnh giác) , hơi thở đi ra biết đi ra (đó là tỉnh giác) ==> có chánh niệm ==> Hơi thở vô dài biết hơi thở vô dài, hơi thở ra dài biết hơi thở ra dài ( đó là tỉnh giác) ==> có chánh niệm hơn ==> hơi thở vô ngắn biết hơi thở vô ngắn, hơi thở ra ngắn biết hơi thở ra ngắn (đó là tỉnh giác) ==> có chánh niệm nhiều hơn ==> cảm giác toàn thân tôi thở vô, cảm giác toàn thân tôi thở ra (đó là tỉnh giác) ==> có chánh niệm nhiều hơn ==> an tịnh toàn thân tôi thở vô, anh tịnh toàn thân tôi thở ra (đó là tỉnh giác).
Như vậy, cái chúng ta quán, hơi thở là hơi thở, là thân trên thân, không có thọ, không có tâm, không có pháp, không có người đàn ông, người đàn bà, người đẹp, người xấu.
Một số ví dụ về có tỉnh giác nhưng không có niệm: con mèo rình chuột, nghệ sĩ xiếc biểu diễn, xạ thủ bắn súng.
Một số ví dụ về niệm nhưng không phải chánh niệm: niệm kasina, niệm sự chết, niệm 10 Phật đức.
Ban đầu TMH định viết thật rõ từng bước thực hành, nhưng thôi, viết như trên tạm thời đã đủ. Với lòng mong cầu giải thoát, quý đạo hữu có thể tự tìm tòi thêm, các khóa thiền tập trung không thiếu, sự chỉ dẫn của Thiền sư dành cho thiền sinh mới vẫn là hơn. Và cũng là chờ duyên bổ sung từ quý đạo hữu trong diễn đàn.
Kính mong quý đạo hữu cùng bổ sung, chia sẻ, đặt câu hỏi nhằm trợ duyên cho nhau thực hành chánh niệm tỉnh giác!
Nguyện cho tất cả được an vui, hòa hợp, giải thoát!
Nam mô Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni Phật.
chỗ này cần phải suy ngẫm cho thật kỹ để nhận chân cho được